یکی از ابعاد وجودی انسان، اجتماعی بودن اوست که شایسته است در تربیت مورد توجّه قرار گیرد. کودکان همانند نهرهای باریک، همیشه نمی توانند مستقل و جدا باقی بمانند و به ناچار، روزی به دریای اجتماع وارد می شوند؛ چراکه استعدادها و توانایی های آنان در عرصه ی حیات اجتماعی شکوفا می شود. از این رو، تربیت اجتماعی فرزندان در خانواده، آنان را برای حضوری موفق در جامعه تربیت می کند.
نقش جامعه در رشد اجتماعی كودك در آموزه های اسلامي
یکی از ابعاد وجودی انسان، اجتماعی بودن اوست که شایسته است در تربیت مورد توجّه قرار گیرد. کودکان همانند نهرهای باریک، همیشه نمی توانند مستقل و جدا باقی بمانند و به ناچار، روزی به دریای اجتماع وارد می شوند؛ چراکه استعدادها و توانایی های آنان در عرصه ی حیات اجتماعی شکوفا می شود. از این رو، تربیت اجتماعی فرزندان در خانواده، آنان را برای حضوری موفق در جامعه تربیت می کند.
مقوله ي تربیت از ابتدایی ترین واساسی ترین و مهّم ترین نیازهای زندگی بشری است. از این رهگذربرای انسان مسلمان تربیت اسلامی ضرورتی مضاعف دارد.
حضرت علی علیه السلام در باب اهمّیّت تربیت می فرمایند: «میراثی به مانند ادب وتربیت وجود ندارد و به عبارتی گران بهاترین چیزی که پدران برای فرزندانشان به ارث می گذارندادب است».
تعلیم و تربیت دینی محصول کارکرد تمام دستگاه های فرهنگی – تربیتی مانند مدرسه ، خانواده ، رسانه های جمعی ، نهادهای سیاسی ، اقتصادی و… درکنارمحیط اجتماعی است. والدین به دلیل نفوذ بر فرزندان، باید از روش های مطلوب درپرورش مذهبی، ایجاد انس دینی، عادات دینی، معرفت دینی تمام تلاش خود را بکنند تا تربیت کودکان، نوجوانان و جوانان به نتیجه ي مورد نظر برسد. تربیت از آغاز زندگی بشر، وجود داشته است و نه تنها در رشد اخلاقی، عقلانی، رفتاری و حتّی جسمانی فرد مؤثّر است، بلکه وسیله ای در جهت رفع نیازهای حقیقی و مصالح اجتماعی به شمار می آید. از این رو، می توان با اطمینان گفت که تنها با داشتن موقعیت جغرافیایی خوب و منابع مالی، یک جامعه سالم و رشد یافته به دست نمی آيد، بلكه نظام تعلیم و تربیت زنده، سازنده و مترقّی است که انسان های آزاده، مستقل، خلّاق و تلاشگر بار می آورد تا جامعه را از عقب ماندگی نجات دهند.
ديدگاه هاي سنت اسلامي در زمينه تعليم و تربيت
1- فطرت كودكان:
از جمله مهمترين نكاتي كه درخصوص آموزش ديني كودكان در روايات آمده است، مساله فطري بودن توجه به دين و خداست.
رسول اكرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «هر نوزادي با فطرت خدايي به دنيا مي آيد و پرورش مي يابد ، مگر اين كه پدر و مادر او را به سوي يهودي گري يا مسيحي گري بكشانند.»(1)
و نيز آمده است كه موسي به خدا عرض كرد: «پروردگارا! كداميك از اعمال نزد تو برتر است؟ خطاب رسيد: محبت به كودكان ؛ چرا كه من فطرت آنها را بر پايه اعتماد به يگانگي خود قرار دادم.(2)»
تمام اين احاديث نشان مي دهد كه بايد پدر و مادر محيطي مناسب براي كودك فراهم آورند تا حقايقي يا عقايدي كه ريشه هاي آن در نهاد و فطرت كودك نهفته است ، به منصه ظهور برسد.
2-كنجكاوي و چراجويي:
كودك از دنياي بسته پا به دنياي وسيع مي گذارد، بنابراين مي خواهد از اسرار آنها سر در آورد. بدين سان غريزه اوست كه از منشا پديده ها بپرسد. از روابط علت و معلولي آن سوال كند. اين زمينه مناسبي براي كودك است كه والدين، فرصت را غنيمت شمارند و واقعيت ها را براي او توضيح دهند.
3- رغبتها:
انسان به طور كلي موجودي است اجتماعي و خواهان زيستن در اجتماع است؛ از اين رو اگر بخواهد با آنها بجوشد و در پس آنها عرض وجود كند، بايد تقليد كند. اين زمينه اي مناسب براي آموزش جنبه هاي مذهبي است.
كودك مي خواهد رفتار افراد بزرگتر را تقليد كند؛ پس در حضور او نمازتان را بخوانيد و يا او را همراه خود به مسجد ببريد. كودك رغبت دارد خود را در جاي بزرگترها قالب بزند، پس زمينه ارتباط او را با بزرگتران فراهم كنيد. تا آداب زندگي ؛ معاشرتي ، اخلاقي و در كل آداب و رسوم مذهبي را از اين طريق بياموزد
– ارائه الگوهاي مثبت:
در اين روش از داستان انبيا و ائمه علیهم السلام بخصوص دوران طفوليت امام حسن علیه السلام و امام حسين علیه السلام استفاده مي شود.
5- حس غرور و خودپسندي:
امري است كه بدون شك در بين تمام انسانها وجود دارد مي توان از حس غرور مثبت كودك استفاده كرد مثلا به او گفت كه من مطمئنم كه تو مي تواني نماز بخواني.
6- مراحل پرورش مذهبي كودك:
رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرموده اند: «فرزندان خود را به سه خصلت تربيت كنيد: محبت پيامبرتان و محبت خاندان او و قرائت قرآن». شك نيست كه هر سني مقتضايي براي خودش دارد و بايد طبق آن برنامه ريزي كرد.
در اين مقاله به بررسي نقش مدرسه، رسانه ها و…. در تربيت كودك مي پردازيم:
نقش مدرسه در تربیت اجتماعی کودک
روابط انسانى در مدرسه و محيط آموزشى، بر اساس اهداف تعليم و تربيت شكل مى گيرد. اهداف تعليم و تربيت، در پيوند با اهداف خانواده و جامعه است و همراه با ديگر نهادهاى اجتماعى مقصدى جز پرورش انسان براى رسيدن به قرب خدا ندارد.
مراكزى كه تحت عنوان مراكز آموزشى شناخته مى شوند مانند: دبستان و دبيرستان و دانشگاه، در انديشه تربيتى اسلام، عهده دار تعليم و تربيت همزمان هستند. رسالت اين گونه مراكز رسالت انسان سازى است و انسان سازى شغل انبياء و اوليا بوده است. آموزشگاه اسلامى خود را موظف به پرورش انسانهاى الهى مى داند و اهداف خود را به مقاصد آموزشى صرف محدود نمى سازد؛ چرا كه تكليف خود را تلاش براى تحقق اهداف دين مي داند:
” هوالذى بعث فى الاميين رسولا منهم يتلوا عليهم آياته و يزكيهم و يعلمهم الكتاب و الحكمة” (3)؛
اوست آن كس كه در ميان بى سوادان فرستاده اى از خودشان برانگيخت، تا آيات او را بر آنان بخواند و پاكشان گرداند و كتاب و حكمت به ايشان بياموزد.
اگر معلمان و متعلمان، اهداف آموزش و پرورش اسلامى را بشناسند و تحقق آن اهداف را در ساخت فرد و جامعه اسلامى ضرورى بدانند، تلاش براى تحقق آن اهداف را وظيفه شرع و اخلاقى خود خواهند شمرد. بنابراين، شناخت اجمالى اهداف تعليم و تربيت اسلامى مى تواند ما را به اخلاق آموزشى در اسلام نزديك سازد.
اهداف تعليم و تربيت اسلامى عبارت است از:
۱ – آموزش مفاهيم و معارفى كه براى سلوك الى الله و تحقق اهداف انسان سازى اسلامى ضرورى است؛
۲ – ايجاد زمينه كسب مهارتها و عادات اخلاقى مناسب با هدف غايى انسان
۳ – آموزش اطلاعات لازم براى زندگى در جامعه اسلامى
۴ – آموزش علوم و معارفى كه جامعه اسلامى به آن نياز دارد
۵ – ايجاد مهارتهاى لازم در كاربرد آموزههاى علمى
۶ – ايجاد انگيزه و توانايى كشف نادانسته ها در عرصههاى مختلف معرفت بشرى.
مدرسه اولین گام کودک در ورود به اجتماع، زندگی جمعی و آشنا شدن با دنیای پیچیده بیرون از خانه است.
كودك از سن شش سالگي وارد مدرسه مي شود و غالبا تا سن هيجده سالگي در مدرسه خواهد ماند. در هر روز تقريبا 6 ساعت در مدرسه است، به منزل هم كه برمي گردد، غير از ساعت هاي خواب و خوراك و كمي بازي، به انجام تكاليف مدرسه اشتغال دارد. بدين صورت، در اين مدت تقريبا اكثر اوقات او، صرف مدرسه خواهد شد و دانش آموزان دوران طفوليت دوم، دوران نوجواني و جواني خود را كه از حساس ترين دوران عمر او محسوب مي شود، در مدرسه خواهد گذرانيد.
رشد شخصیتی و فکری کودک که در خانه شکل گرفته، در مدرسه تکمیل شده قوام می یابد. مدرسه آغاز جداشدن کودک از خانواده است! كودك كه مدت شش سال از آغاز عمر خود را در محيط محدود خانواده و در كنار پدر ومادر مي زيسته، از آغاز هفت سالگي وارد اجتماع بزرگتر (مدرسه) مي شود كه مركب است از مدير، عده اي آموزگار و گروهي از كودكان هم سال يا كمي بزرگتر از خود.
به راستی نقش مدرسه در تربیت کودک بسیار حیاتی و اساسی است. به همین دلیل است که باید والدین و معلمان در ارتباط تنگاتنگ با یکدیگر باشند و در پرورش کودک یکدیگر را یاری رسانند. دوران نوجواني و جواني نيز از اهميت بسيار بالايي برخوردار است. در اين دوران در جسم و جان نوجوان تحولي به وجود مي آيد كه از جمله آن ها مي توان استقلال طلبي، آينده نگري، شور، عشق، اميد، نشاط، تحرك، تهور، تخيل، تلاش و كنجكاوي را نام برد و جوان در اين دوران بحراني و پرتلاطم به يك راهنماي با تجربه، خيرخواه، دلسوز و با تدبير نياز دارد كه موقعيت حساس، عواطف و خواسته هاي دروني او رابه خوبي درك كند و نتيجه تجربيات خود را مخلصانه در اختيارش قرار دهد، در كارها با او مشورت كند و وزارت او را بپذيرد – چنان كه در احاديث آمده است- در حل مشكلات زندگي به ياريش بشتابد.
بهترين نهادي كه مي تواند اين خلا را پر كرده و در اين موقعيت حساس به ياري جوانان بشتابد، مدرسه است. مدرسه جايگاه مهمي است و مسئوليت سنگيني را بر عهده دارد. كار مدرسه، در آموزش دانش آموزان و انتقال برخي مفاهيم علمي و كلاسيك خلاصه نمي شود، بلكه اين نهاد وظيفه سنگين تري را بر عهده دارد كه عبارت است ازتربيت رواني واخلاقي دانش آموزان و پيش گيري از وقوع انحراف و فساد. مدرسه اين مسئوليت بزرگ الهي و وجداني را پذيرفته و بايد در انجام آن تلاش و جديت كند.
اگر در احاديث از مقام والاي معلم ستايش هاي فراوان شده، در حدي كه در قيامت حق شفاعت به وي داده مي شود، براي تعليم تنها نيست، بلكه تعليمي است كه با تربيت و تاديب همراه باشد. دانش آموز امانتي است الهي كه به منظور تعليم و تربيت به مدرسه تحويل داده مي شود و در اين مدت سرپرستي او بر عهده مدير و معلمان مدرسه خواهد بود و حق تعليم و تربيت دارد.
حضرت سجاد علیه السلام در اين باره مي فرمايد:
” اما حق دانش آموزت اين است كه بداني خدا به وسيله علمي كه به تو داده و خزينه دانشي كه بر تو ارزاني داشته، تو را قيم و سرپرست دانش آموزت قرارداده است. اگر در اين سرپرستي كه خدايت داده خوب عمل كني و نسبت به آن ها همانند يك خزانه دار مهربان و خير خواه نسبت به مولاي خود باشي كه با صبر از روي حساب اموال خزينه را خرج مي كند و به موقع مصرف مي كند، اگر تو هم نسبت به شاگردانت چنين باشي سرپرست لايقي خواهي بود و مي تواني چنان اميد واعتقادي را داشته باشي و اگر رفتاري اين گونه نداشته باشي نسبت به خداي متعال خيانت كار و نسبت به بندگانش ستمكار هستي و لباس وعزتي را كه به تو عطا كرده مورد تعرض(نابودي) قرار داده اي.
در مدرسه نیز عوامل مختلفی وجود دارند که در امر تربیت مؤثرند از قبیل برنامه های درسی، مواد آموزشی، سازمان مدرسه و امکانات آموزشی آن؛ ولی هیچ یک از اینها به اندازه معلم، چه به لحاظ آموزشی و چه تربیتی اهمیت ندارد، زیرا این معلم است که به همه آن عوامل جان می بخشد و آنها را سودمند و نتیجه بخش می گرداند. همچنین اوست که نسل ها را به همدیگر ارتباط می دهد، فرهنگ جامعه را حفظ می کند، و در صورت نیاز تغییر می دهد و تکامل می بخشد، به رفتار دانش آموز شکل می دهد و افراد مورد نیاز جامعه را تربیت می کند.
مردم درباره ی مسائل مذهبی مواجه هستیم، کاملا این حقیقت را درک می کنیم که بسیاری از افراد تحت تلقینات پدران و مادران جاهل و مبلغان بی سواد افکار غلطی در زمینه مسائل مذهبی در ذهنشان رسوخ کرده است و همان افکار غلط اثر سوء بخشیده و آنها را درباره حقیقت دین و مذهب دچار تردید و احیانا انکار کرده است؛ ازاینرو، کوشش فراوانی لازم است صورت بگیرد که اصول مذهبی به صورت صحیح و واقعی خود به افراد تعلیم و القا شود». از نظر ایشان، گرچه اسلام دینی حیات بخش است؛ اما آموزش گزاره های مبتنی بر شناخت نادرست از دین، این خاصیت را از آن گرفته و اسلام را به عاملی برای سکون و عدم تحرک و بی خبری تبدیل کرده است.
کودکان به خاطر حس کنجکاوی پرسش های فراوانی راجع به مسائل مختلف از جمله مسائل دینی دارند که ممکن است به پاسخ قانع کننده ای دست نیافته باشند و یا با پاسخ های غلطی که از والدین و یا کسانی دیگر دریافت کرده اند، عقاید نادرستی پیدا کرده باشند. معلم می تواند با تفکیک مسائل دینی از غیر آن، عقاید آنها را پالایش کند. او حتی وقتی که فیزیک، شیمی، ریاضی، زبان خارجی، ادبیات و دیگر مواردی که ربطی به دین ندارد تدریس می کند، نیز می تواند در ضمن آنها و در فرصت‌های مناسب به تبیین معارف دین بپردازد.
نقش معلم در ایمان آفرینی بعد از اینکه معلم موفق شد به دانش آموزان شناخت درستی نسبت به معارف دینی بدهد، نوبت تبدیل این شناخت های ذهنی به باورهای قلبی فرا می رسد. در این مرحله معلم باید با شناسایی دقیق موانع ایمان از یک طرف و درک روحیه دانش آموزان از سوی دیگر، تدبیرهایی را برای از میان برداشتن آن موانع بیندیشد و زیرکانه و ماهرانه آنها را اجرایی نماید. این قسمت از کار بسیار مشکل است و معلمان می توانند از روش پیامبران و امامان برای موفقیت نسبی در این وظیفه سنگین و خطیر، و هم چنین برای درک بهتر روحیات دانش آموزان از دستاوردهای روان شناسان، کمک بگیرند.
مقبولیت و اعتبار معلم
معلم سعی کند با رفتار درست و مطابق گفتار، اعتبار خود را نزد دانش آموزان بالا ببرد. اگر دانش آموز معلم را به عنوان یک شخصیت معتبر و مورد احترام بپذیرد، سعی می کند که گفته های او را خوب گوش بدهد و بپذیرد و در رفتار وکردار خود عملی کند و حتی رفتار معلم را الگوی رفتار خویش قرار دهد. بدیهی است که عکس این مطلب نتیجه ی عکس خواهد داد. بهترین راه کسب اعتبار برای معلم، همان راهی است که معلمان بزرگی مانند پیامبران الهی و پیشوایان دین از آن استفاده می کردند، یعنی عمل به گفته های خود یا پیروی از اصل کردار مطابق گفتار.
مدرسه مراقب بهداشت و سلامتي دانش آموز
تربيت صحيح يكي از مهمترين وظايف مدرسه است و تعليم بهداشت از ضروريات زندگي است. دانش آموز بايد اصول بهداشت فردي واجتماعي را در مدرسه فرا بگيرد، همچنين طريقه ي حفظ سلامت محيط طبيعي و رفتارهاي بهداشتي لازم در مرحله ي ابتدائي و متوسط را بياموزد.
براي اينكه دانش آموزان روش هاي صحيح را فرا بگيرند، بايد از فن وادب و شعر و نثر و قصه وغير آن استفاده كرد، همچنين استفاده از مناسبات بهداشتي خاص كه مدارس مي توانند از پزشكان و متخصصان بخواهند اين موارد خاص را در اختيارشان قرار دهند تا به دانش آموزان بشناسانند. برخي از دانش آموزان از كمبود مواد غذايي رنج مي برند وعلاوه برآن، داراي مشكلات بينايي و شنوايي هستند كه نمي توانند از عينك يا ابزارهاي تقويتي شنوايي استفاده نموده، حتي نمي توانند به پزشك مراجعه كنند. در اين گونه مواقع مدرسه بايد انجمن اوليا ومربيان را تشكيل دهد كه به صورت محترمانه و با حفظ كرامات وعزت، از والدين طلب كمك كنند. بدين ترتيب مي توانند از مراكز تخصصي استفاده كنند و يا به مكان هايي بروند كه دانش آموزان را ياري مي رساند. پس مدرسه بايد به اصول بهداشتي اهميت داده و اين را به دانش آموزان هم تذكر دهد و مراقب سلامتي كاركنان و معلمان در مدرسه باشد، همچنين مراقب نظافت مدرسه بوده واز خريد خوراكي هاي آلوده وغير بهداشتي در مدر و اطراف آن دوري كنند.
برپايي نماز در مدرسه
در فرهنگ اسلامي، مسجد و مدرسه داراي شكل واحدي هستند، زيرا ثمره شان مي تواند علم، اخلاص و نزديكي به خدا باشد. برپايي نماز جماعت در مدرسه و تشويق دانش آموزان براي حضور در مسجد جهت اداي اين فريضه ي اسلامي لازم است. معلمان بايد آگاه باشند نماز جماعت علاوه بر منافع معنوي زيادي كه دارد- و اين به نماز گزاران بر مي گردد- داراي آثار تربيتي براي دانش آموزان هم مي باشند، همچنين بايد بهره يي هم براي معلماني كه دائما با دانش آموزان در نماز شركت مي كنند در نظر گرفته شود.
در مدرسه به تربيت احتياج است
مدرسه فقط حياط بازي و كلاس درس نيست، بلكه محيطي مناسب براي برآورده شدن اهداف تعليمي و تربيتي است، همچنين محلي براي رشد و نمو عقلي و فكري براي كودكان و نوجوانان است كه بايد امكانات لازم يراي تحقق اين هدف مهم فراهم باشد، بازهم مي بينيم كه امكانات لازم براي تحقق اين هدف مهم برآورده نيست و مدارس ما امروزه كوچك و نامناسب هستند و به سبب وجود مشكلات اقتصادي كه كشورها از وجود آن ها رنج مي برد. ما بايد كاملا جدي براي ايجاد راه هاي فعال و فراهم آوردن همه امكانات لازم براي پيشرفت مدارس و تشكيل مجمع فرهنگي بزرگ تلاش كنيم.
در مدرسه بايد مكاني جهت تشريفات اجتماعي و مكاني ديگر جهت برگزاري جلسات وانجمن هاي اوليا و مربيان وجود داشته باشد. همچنين مكاني براي انجام فعاليت هاي مختلف دانش آموزان و نيز مكاني واحد براي رسيدن به اهداف متعدد داشته باشيم.
تشكيل انجمن ها و گروه هاي ورزشي و ديني و تشكيل رقابت هاي سالم و تجزيه و تحليل كارهاي اشتباه و بزرگ داشتن اعمال مفيد براي دانش آموزان از مهمترين عوامل پيروزي و موفقيت اجتماعي در مدرسه به حساب مي آيد. جامعه ما تلاش مي كند پيشرفت هاي صنعتي وعلمي را در كنار هم و با هم داشته باشد، زيرا درآينده، جامعه به وجود نيروهاي ماهر نياز دارد. اين مسئله بدون وجود اعتماد در زمينه هاي علمي و رساندن معلومات به ذهن دانش آموزان امكان پذير نخواهد بود. پس يك عمليات توازن بين زمينه هاي نظري وعملي در معلومات دانش آموزان ايجاد مي شود كه در رشد عقلي آن ها نيز مؤثر است و باعث مي شود طرز تفكري منطقي وجدي داشته باشند.
گردآورنده: سرکار خانم ظریف (مربی پیش دو)
تاییدکننده: سرکار خانم هامونی( مدیریت پیش دبستانی)
منبع: حوزه نمایندگی ولی فقیه_شورای فرهنگی